Ποντιακές παραλλαγές ακριτικών τραγουδιών

Από τα παλαιότερα δημιουργήματα της δημοτικής ποίησης, τα ακριτικά τραγούδια διατηρήθηκαν στην ποντιακή λαογραφία και διασώθηκαν για να φθάσουν μέχρι τις μέρες μας, μέσω της προφορικής παράδοσης των Ελλήνων του Πόντου. Με χαρακτήρα ηρωικό και μορφή επική, τα ακριτικά τραγούδια υπέστησαν από τη γέννησή τους και εντεύθεν αλλοιώσεις, αλλά και αναπροσαρμόστηκαν για να εκφράζουν τις εκάστοτε περιστάσεις στη ζωή των ανθρώπων, είτε αυτές συνδέονταν με τον τόπο, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους ή τις εθνικές συνθήκες. Εδώ παρουσιάζονται ορισμένες από τις παραλλαγές ακριτικών τραγουδιών του Πόντου.

Ακρίτας κάστρον έχτιζεν τριγύρω σα ραχία…

Ακρίτας κάστρον έχτιζεν τριγύρω σα ραχία.
Απάν' το κόσμου τα φυτά εκεί φέρ' και φυτεύει,
απάν' του κόσμου τα πουλιά, εκεί πάγ'νε φωλεύ'νε.
Ατά κελάιδ'ναν κι έλεγαν: «Πάντα θα ζει Ακρίτας».
Κι έναν πουρνόν πουρνίτσικον και Κερεκήν ημέραν
ατά κελάιδ'ναν κι έλεγαν: «Αύρ' αποθάν' Ακρίτας»...
Αχπάσκεται ο Ακρίτες μου να πάει να κυνηγεύει.
'Σ σο μεσοστράτ' 'κι πρόφτασεν, ΄ς σο μεσοστράτ' ΄κι επήγεν,
επόνεσεν η κεφαλιά τ', ταράζειν η καρδία τ',
και συντρομάζ'ν τα γόνατ' ατ' και ΄κι επορεί να πάγει.
Ακρίτες οπίσ' κλώσκεται και πικραναστενάζει:
«Ν΄ αϊλί εμέν τον άκλερον, εγώ πώς θ΄ αποθάνω!»...
«Ακούς, ακούς, Ακρίτα μου, ντο λέγ΄νε οι γειτονάδες;»...
«Κόρ΄, έλα εφτάμε ασπασμόν και τσ΄ αποχωρησίας».
Κλίσκεται κα΄ να προσκυνά τ΄ Ακρίτα την καρδίαν.
Ατός την κόρην έγλυσεν, την θαυμαστήν την κόρην.
Οι δύ΄ς μίαν επέθαναν, οι δύ΄ς μίαν εθάφταν.
[αχπάσκεται: αναχωρεί | κλώσκεται: γυρίζει, επιστρέφει | κλίσκεται: σκύβει
| έγλυσεν: έλιωσε, συνέθλιψε]

♦

Ακρίτας κάστρο έκτιζεν κι Ακρίτας περιβόλιν

Ακρίτας κάστρον έκτιζεν κι Ακρίτας περιβόλιν
σ΄ έναν ομάλ΄, σ΄ έναν λιβάδ΄, σ΄ έναν ΄πιδέξιον τόπον.
Όσα του κόσμου τα φυτά, εκεί φέρ΄ και φυτεύει,
κι όσα του κόσμου τα πουλιά, εκεί παν και φωλεύ΄νε.
Πάντα κελάιδναν κι έλεγαν, πάντα να ζει Ακρίτας,
κ΄ έναν πουρνόν πουρνίτζικον και Κερεκήν ημέραν
ατά κελάιδναν κ΄ έλεγαν, «Αύρ΄ αποθάν΄ Ακρίτας».
–Ακούς, ακούς, Ακρίτα μου, κι άξιον μου παλληκάριν,
ακούς ντο λέγ΄νε τα πουλιά, ακούς ντο κελαϊδούνε;
–Ατά μικρά πουλόπα είν΄, ΄κι εξέρ΄ να κελαϊδούνε.
Φέρε με τη σαΐτα μου ντο συρ΄ τρακόσα πήχες,
ας πάγω και να κυνηγώ ΄κει σα κυνηγοτόπια.
Κι αν ευρίσκω να κυνηγώ, εγώ ΄κι θ΄ αποθάνω,
κι αν ΄κι ευρίσκω να κυνηγώ, εγώ θε ν΄ αποθάνω».
Κυνήγεσεν, κυνήγεσεν, πουθέν κυνήγιν ΄κι εύρεν.
Ο Χάρος τον επέντεσεν απάν΄ σο σταυροδρόμιν:
–Χάρε, ντο έχεις μετ΄ εμέν κι όθεν πάγ΄ ακλουθάς με;
Κι αν κάθουμαι συγκάθεσαι κι αν πορπατώ ακλουθάς με,
κι αν κείμαι ν΄ αποκοιμηθώ, γίνεσαι μαξιλάριν;
Ακούς, ακούς, Ακρίτα μου, ντο λέγ΄νε τα πουλόπα;
Πάντα κελάιδναν κ΄ έλεγαν, πολλά θα ζει Ακρίτας,
κι ατώρα κελαϊδούν και λέγ΄ν΄: Θε ν΄ αποθάν΄ Ακρίτας.
Ακούγ΄ ατο Ακρίτας (μου), χαμογελά και λέγει:
–Ατά μικρά και παλαλά, να κελαϊδούν ΄κ΄ εξέρ΄νε.
–Εμέν΄ Ακρίτα λέγ΄νε με, ανίκετον Ακρίτα.
–Αϊλί εμέν τον άκλερον, εγώ θε ν΄ αποθάνω.
Ας χαίρουντ΄ τα ψηλά ραχιά και τα παρχαρομύτα.
[ομάλ΄: ομαλός τόπος | ΄πιδέξιον: επιδέξιο, εύφορο | σαΐτα: τόξο | σύρ’: σύρει, τοξεύει | παρχαρομύτα: οι κορυφές που υψώνονται πάνω από τα αλπικά λιβάδια, τα παρχάρια]

♦

Ακρίτας κάστρον έχτιζεν τριγύρω σα ραχία (Κερασούντας)

Ακρίτας κάστρον έχτιζεν τριγύρω σα ραχία.
Απάν΄ του κόσμου τα φυτά εκεί φέρ΄ και φυτεύει,
απάν΄ του κόσμου τα πουλιά εκεί πάγ΄νε φωλεύ΄νε.
Ατά κηλάιδναν κι έλεγαν: Πάντα θα ζει ο Ακρίτες.
–Αφαίτεν τα πουλόπα μου, ας κηλαϊδούν κι ας χαίρουν,
ατά μικρά πουλόπα είν΄ ΄κι εξέρ΄ν να κηλαϊδούνε.
Όταν τερεί το πέραγμαν, ο Χάρον κατηβαίνει:
–Πού πας, πού πας, ναι, Χάρε μου, και πας συχαρεμένα;
–Έρθα να παίρω την ψυχή σ΄ και πάγω χαρεμένα.
–Χάρε μ΄, για ΄λ΄ ας παλεύουμε στο χάλκινον τ΄ αλώνιν.
Αν έν΄ και το νικάς με συ, έπαρ΄ την ψ΄σήν μ΄ και δέβα,
αν έν΄ και το νικιέσαι συ, θα πάρω και τον μαύρο σ΄.
Εξέβαν και επάλεψαν, ενίκεσεν ο Χάρον.
–Ναηλί εμέν και βάι εμέν, ενίκησέ με ο Χάρον.
Φέρτε με την φιλίντρα μου, φέρτε με τα σιλάχα μ΄,
φέρτε με το τοπούζι μου, ντο έν΄ εξήντ΄ οκάδες,
και τ΄ άλλο το τοπούζι μου, ντο έν΄ εξηνταπέντε.
Φέρν΄ ατον την φιλίντραν ατ, φέρν΄ ατον τα σιλάχ΄ ατ΄
φέρν΄ ατον το τοπούζιν ατ΄ ντο έν΄ εξήντ΄ οκάδες,
και τ΄ άλλο το τοπούζιν ατ΄ ντο έν΄ εξηνταπέντε.
Αχπάσκεται ο Ακρίτες μου να πάγει κυνηγεύει.
΄Σ σο μεσοστράτ΄ ΄κ επρόφτασεν, ς΄ σο μεσοστράτ΄ ΄κ επήγεν,
επόνεσεν η κεφαλιά τ΄, τεράζειν η καρδία τ΄
και συντρομάζν΄ τα γόνατα τ΄, και ΄κ΄ επορεί να πάγει.
Ο Ακρίτες οπίσ΄ κλώσκεται και πυκναναστενάζει:
–Ναηλί εμέν τον άκλερον, εγώ πώς θ΄ αποθάνω.
Ας χαίρουντάνε τα ραχά, ας χαίρουν τα θερία.
Ας έστεκα ψηλά ραχά, ψηλά παρχαρομύτια,
να ποίν’να τ΄ όρεα κι έκλαιγαν, τ΄ ορμάνια μοιρολόγναν.
Δέβα, καλίτσα μ΄, στρώσον με θανατικόν κραβάτιν,
θέκον και στο κεφάλι μου και παρχαρί΄ τσιτσίκια.
Διαβαίν΄ η κάλια τ΄ στρώνει ατον τουσέκια και γεργάνια.
–Καλή, αδά να έστρωσες αχάντα και τροβόλα;...
και θέκ΄ και στον κεφάλιν ατ΄ και παρχαρί τσιτσέκια.
Άκουσ΄ άκουσ΄, Ακρίτα μου, ντο λέγν΄ οι γειτονάδες;
Γιάννες λέει, παίρω τ΄ άλογον, και Γεώρης το τοπούζ΄ν΄ ατ΄
κι ο γέρον, ο σαπόγερον λέγ΄ παίρω την κάλην ατ.
–Γιάννεν ΄κι πράττει τ΄ άλογο μ΄ και Γεώρης το τοπούζι μ΄,
το γέρον, το σαπόγερον ΄κι πράττ΄ τ΄ εμόν η κάλη.
Και το τοπούζ΄ν΄ ατ΄ έκαψεν και τ΄ άλογον σκοτώνει.
–Κόρ΄ έλα φτάμε ασπασμόν και τ΄ αποχωρισίας.
Κλίσκεται κα΄ να προσκυνά τ΄ Ακρίτα την καρδίαν.
Ατός την κόρην έγλυσεν, την θαυμαστήν την κόρην,
Οι δύο σ΄ μίαν επέθαναν, οι δύο σ΄ μίαν εθάφαν.
Παντού Ακρίτας και Ακρίτες και πουθενά Διγενής.
Παραλλαγή του γνωστού ακριτικού από την Κερασούντα.
Δημοσιεύτηκε το 1909 στο περιοδικό Λαογραφία με τίτλο «Ο Διγενής και ο Χάρος».
[αφαίτεν: αφήστε | πέραγμαν: πέρασμα | φωλεύ΄νε: φωλιάζουν | συχαιρεμένα: χαρούμενα | έπαρ΄: πάρε | μαύρο: το μαύρο άλογο | φιλίντρα: είδος πυροβόλου όπλου | σιλάχα: όπλο | τοπούζι: σιδερένιο όπλο, σαν γροθιά | τεράζειν: αναταράσσεται | συντρομάζν΄: τρέμουν | ποίν’να: έκανα | όρεα: όρη | θέκον: τοποθέτησε, βάλε | καλίτσα, κάλια: η καλή του
| τουσέκια: στρώματα | γεργάνια: παπλώματα | αχάντα: αγκάθια | τροβόλια: τριβόλια
| παρχαρί τσιτσέκια: αγριολούλουδα | πράττει: πρέπει | έγλυσεν: συνέθλιψε]

♦

Ακρίτας όντας έλαμνεν αφκά σην ποταμέαν (Σουρμένων)

Ακρίτας όντας έλαμνεν αφκά σην ποταμέαν
επέγ΄νεν κ΄ έρτουν κ΄ έλαμνεν τη μέραν πέντε αυλάκια
επέγ΄νεν κ΄ έρτουν κ΄ έσπερνεν εννέα κότια σπόρον.
Πουλίν έρθεν κι εκόνεψεν στου Ζυγονί τη μέση
–Οπίσ΄, πουλί, οπίσ΄, πουλί, μη τρως τη βουκεντρέα
–Ακρίτα μ΄ συ ντο κάθεσαι και συ ντο περιμένεις;
Τα γονικά σ΄ εχάλασαν και την καλή σ΄ επήραν.
–Οπίσ΄, πουλί, οπίσ΄, πουλί, μη τρως τη βουκεντρέα.
Σ΄κώθε κ΄ εκαλοκόνεψε και στ΄ αλετροκαλάμι.
Και το πουλί κελάιδησε μ΄ ανθρώπου λαλία.
–Ακρίτα μ΄, συ ντο κάθεσαι και συ ντο περιμένεις;
Τα γονικά σ΄ εχάλασαν και την καλή σ΄ επήραν
τ΄ όλο καλλίον τ΄ άλογο σ΄ στρών΄νε και καβαλλ΄κεύ΄νε
και τ΄ άλλα τα καθώτερα στέκ΄νε και χλιμιτίζ΄νε.
Καρφώνει το βουκέντριν ατ΄ και έστεσε τα βούδα
και τα πουλία φοβέριζε να μη τρώγ΄νε τα σπόρα
όλα τ΄ όρνεα φοβέριζε στ΄ όρεα και τα ραχία.
Τσι λυκ΄ς πάλ΄ εφοβέριζε να μη τρώγ΄νε τα βούδ΄ ατ΄
τσι κλέφτας εφοβέριζε να μη κλέφ΄νε τα ζυνν΄ ατ΄
Τότε κι ατός Ακρίτες μου στ΄ οχυροπόρτ΄ επήγε,
εβρίσκ΄ τα πόρτας ανοιχτά, τα παραθύρα κλείδα.
–Σον Θ΄ον έσουν, νε μαύροι μου, τ΄ς εφτάνει, κοντοφτάνει;
Κανείς, κανείς ΄κ΄ ελάλεσε, κανείς ΄κι απολογέθε,
και το γιαγούζι τ΄ άλογο λαλεί κι απολογάται.
–Για τση κυράς μου το χατήρ΄ εφτάνω και δαβαίνω.
Απάν΄ ατου ελάγγεψε, εχπάστε κ΄ έχ΄ και πάγει,
βιτζοκοπά τον μαύρον ατ΄ να φτάν΄ και κοντοφτάνει.
Ακρίτας πριν να πρόφτανε η κόρ΄ έρθε κ΄ εδέβε.
Ουτζόπουλα επέντεσε απάν΄ σο σταυροδρόμι.
–Στον Θεόν έσουν, ουτζόπουλα, πουθέ χαρά εδήβε;
–Κάθε ώρα χαρά δαβαίν΄ κάθε ημέρα γάμος
άμο τ΄ ατόρνον τη χαρά άλλο χαρά ΄κ΄ εδέβε
κάθε τζατζί μαλλί κρατεί, κάθε λιθάρι αίμα.
Βιτζοκοπά τον μαύρον ατ΄ να φτάν΄ και κοντοφτάνει.
Ακρίτας μου ΄κ΄ επρόφτασε η κόρ΄ έρθε κ΄ εδέβε
επήγε κ΄ εταγιάνεψε στη Δέβας το γεφύρι
εκεί κάθουνταν Έλλενοι ατόνα φοβερίζ΄νε.
–Δαβάσετέ με Έλλενοι, τη Δέβα ας δαβαίνω
ο μαύρο νέο πουλάρι έν΄ χωρίς ταγί ΄κι μένει
η κάλη μ΄ νέο κοράσιο έν΄ χωρίς εμέν΄ ΄κι στέκει
(τον θάνατον ατ΄ ΄κι νουνίζ΄, την κάλην ατ΄ θυμάται).
Αν κρούω και σκοτώνω σας θα λέγ΄νε με φονέα
αν κρούω ΄κι σκοτώνω σας θα λέτε μ΄ εφοβέθε.
Κλώσκεται σύρ΄ τον μαύρον ατ΄ και στο βαθύ λιμνίτζι
βιτζοκοπά τον μαύρον ατ΄ να φτάν΄ και κοντοφτάνει.
Ακρίτας μου ΄κ΄ επρόφτασε η κόρ΄ απέσ΄ εσέβε
επήγε κ΄ εταγιάνεψε και σου καστρί την πόρτα
ο μαύρο εχλιμίτιζε και ο κάστρ΄ όλο εσείε
η κόρ΄ επαρεγνώρισε, είπε «έρθε ο Ακρίτας».
–Ανοίξετέ με, νε πορτάρ΄, ανοίξτε και ας εμπαίνω
ο μαύρο νέο πουλάρ΄ έν΄ χωρίς ταγί ΄κι μένει
η κόρη νέο κοράσιο έν΄ χωρίς εμέν΄ ΄κι στέκει.
Ένοιξαν ατον οι πορτάρ΄, εμπαίν΄ απέσ΄ Ακρίτας
Άλλοι σκαμνία δίγ΄ν ατον, άλλοι καυκί απλών΄νε
Και στο σκαμνί ατ΄ κάθεται και το καυκί επέρε.
–Για σους, για σους, Ακρίτα μου, και μη πολυλογίζεις
αδά μεγάλο στράτευμα εσένα κυνηγάει.
Έσυρε το σπαθίτζιν ατ΄ ας σο χρυσό θωκάρι.
Χίλιους εμπρός εσκότωσε και μύριους από πίσω
αλλά τρακόσιους φάραγκους ση Δέβας το γεφύρι
επήρε την κόρ΄ κ΄ έφυγε εννέα νύχτας κ΄ ημέρας
επήγε κι εκόνεψε στην παρατομέα
εβγάλ΄ από τον κόλφον ατ΄ απ΄ όλα τα γενέας.
–Για φα, κόρη, για φα, κόρη, και ζέτεψον τα στράτας.
Ακρίτας επεκούμπιξε ένα ύπνο επήρε.
Όνταν τερεί το πέραν κιαν φουσάτο κατηβαίνει.
Τα δάκρ΄ ατ΄ς εκατέβαιναν σ΄ Ακρίτα την καρδία
Εγνέφιξε κι Ακρίτας μου ας στο γλυκό τον ύπνο
–Κόρη, ακείν΄ που έρχουνταν, κανάν πάλ΄ ΄κ΄ εγνωρίζεις;
–Εμπρός που έρ΄ται ο καβαλλάρ΄τ΄ς ομοιάζ΄ να έν΄ ο κύρη μ΄
κι ακείν΄ οι μαύροι αλογάντ΄ ομοιάζ΄ν να είν΄ τ΄ αδέλφα μ΄
κι ακείν΄ η γερανόφορος ομοιάζ΄ να έν΄ η μάνα μ΄.
Παραλλαγή του «Ακρίτας όντας έλαμνεν αφκά σην ποταμέαν ή σην μακροχωραφέαν» στο ιδίωμα των Σουρμένων
[έλαμνεν: όργωνε | κότια: μέτρο βάρους που ισοδυναμεί με 16 οκάδες | ζυγονί: ζυγού | βουκεντρέα: βουκεντριά (βουκέντρ': ράβδος μέ κέντρον) | ένοικο: το σπίτι, τον οίκο σου | καθέτερα: κατώτερα, λιγότερο άξια | γίνιν: ινί, γινί | ακλείδια: άκλείδωτα, ανοιγμένα
| τα πουλόπα σ': τα μωρά σου | γιαγούζιν: αυτό πού έχει μαύρο στιλπνό χρώμα | ελάγγεψεν: πήδησε | ουτζόπουλα: πουλιά πετούμενα | πορτάρ': οι φύλακες της πύλης | ατώρνον: τωρινό, σημερινό | τσατσίν: λεπτό ξερό κλαδί θάμνου, φρύγανον | εταγιάνεψεν: προσέγγισε, έφτασε, κατέφτασε | δέβας: της Διάβασης (ονομαστή θέση γεφυριού) | ταΐν: τάισμα, τροφή ζώου | καυκίν: ποτήρι κεράσματος | Βάραγγους: ξένοι μισθοφόροι, φρουροί στα ανάκτορα ή σύνορα | γενέας: είδη, ποικιλίες | κιοζέτεψον: παρατήρησε, κοίταξε, έλεγξε, φύλαγε | εγνέφιξεν: ξύπνησε | γερανοφόρος: ντυμένη στα γερανέα, στα γαλάζια ]

Ευχαριστούμε τον ζωγράφο Δημήτρη Σκουρτέλη για την ευγενική παραχώρηση των έργων του.

Πηγή:

pontos-news.gr/ΕΛΛΑΝΙΑ ΠΥΛΗ